Symbole i tradycje Świąt Bożego Narodzenia. Skąd tak naprawdę pochodzą nasze zwyczaje?

Święta Bożego Narodzenia to wyjątkowy czas! Świąteczna aura sprawia, że chętnie obdarowujemy bliskich prezentami i śpiewamy kolędy przy wigilijnym stole. Czy wiesz jednak, skąd wzięły się powszechnie obchodzone świąteczne tradycje? Święta to również czas duchowej refleksji i wzrostu świadomości! Dlatego warto dowiedzieć się, co kryje się za świątecznymi symbolami. Skąd pochodzi zwyczaj dzielenia się opłatkiem? Co oznacza sianko pod obrusem? Odkryj głęboko ukryte znaczenie symboliki świąt i poznaj genezę bożonarodzeniowych tradycji!

Celebrowanie świąt Bożego Narodzenia sięga IV wieku n.e. W tradycji chrześcijańskiej Boże Narodzenie upamiętnia narodziny Chrystusa. Dzień Bożego Narodzenia w religii katolickiej jest oficjalnie obchodzony 25 grudnia jako uroczystość liturgiczna. Datę tę symbolicznie uznaje się za dzień narodzin Jezusa, chociaż w Ewangelii nie ma na ten temat żadnej wzmianki. Do dziś data narodzin Chrystusa nie jest znana. Według niektórych źródeł historycznych mogła to być nawet tak odległa data jak 19 kwietnia lub 20 maja. Pomimo różnych wersji, w 353 roku kościół zatwierdził 25 grudnia jako święto upamiętniające narodziny Jezusa. Co ciekawe, data ta jest również ważna w mitologii mitraizmu, czyli kulcie boga słońca - Mitry. To właśnie 25 grudnia jest uznany za narodziny słonecznego bóstwa. Mimo że Boże Narodzenie to święto, które ma korzenie chrześcijańskie, wiele tradycji i symboli z nim związanych wywodzi się właśnie z wierzeń pogańskich.

Co niesie ze sobą nazwa Wigilia? Słowo to pochodzi od łacińskiego określenia vigilia, które oznacza nocne czuwanie. W tradycji chrześcijańskiej Wigilia to właśnie czas oczekiwania narodzin Chrystusa. Obecnie Wigilia kojarzy nam się ze spożywaniem uroczystej kolacji z bliskimi. W Polsce do celebrowania Wigilii przykłada się szczególną wagę, chociaż to obyczaj, który zyskał popularność dopiero w XVIII wieku. Wigilia to zdecydowanie magiczny czas i nieodłączny element świąt. To właśnie tego wieczoru, podczas wigilijnej wieczerzy cała rodzina zbiera się, aby praktykować świąteczne tradycje. Czy było tak zawsze? Pierwsze obchody Wigilii Bożego Narodzenia zostały odnotowane dopiero w VI wieku, i nie miały nawet przypisanej stałej daty. Z czego to wynikało? Według ludowego zwyczaju post nie był praktykowany w niedzielę. Przesuwanie daty Wigilii miało więc na celu obchodzenie jej w okresie trwania postu. Obecnie niezmiennie obchodzimy Wigilię 24 grudnia.

Tradycje i symbole świąt Bożego Narodzenia wywodzą się z wieloletnich obrządków i  głęboko zakorzenionych zwyczajów. Opłatek, choinka czy dodatkowe nakrycie przy stole wigilijnym nie są bez znaczenia. Korzenie tych kultywowanych od wielu lat zwyczajów sięgają czasów pogańskich. Wynika to z tego, że święta Bożego Narodzenia zbiegały się z czasem zimowego przesilenia, kiedy to dawni Słowianie rozpoczynali swoje obrządki na cześć odradzającego się słońca, nazywane Godami. Dowiedz się, co kryje się za powszechnymi świątecznymi rytuałami, które sprawiają, że jest to czas magiczny i wyjątkowy.

Podczas Wigilii czekamy na pojawienie się na niebie pierwszej gwiazdki (symbolizującej Gwiazdę Betlejemską). Obserwacja nieba po zmroku to przepiękny rytuał rozpoczęcia wigilijnej wieczerzy. Jako ciekawostkę warto dodać, że w Polsce cały okres świąt nazywany jest właśnie Gwiazdką na pamiątkę gwiazdy, która według Biblii pojawiła się nad Betlejem w noc Narodzin Jezusa. Czym była Gwiazda Betlejemska według legend? Astronomiczne teorie głoszą, że pierwotnie było to wyjątkowe zjawisko wynikające ze zbliżenia się planet Jowisza i Saturna na tle gwiazdozbioru Ryb. Co obecnie możemy zobaczyć podczas wypatrywania pierwszej gwiazdki? W praktyce najczęściej pierwszym obiektem, który ukazuje się naszym oczom na pogodnym niebie, jest Wenus, Mars, Jowisz lub Stacja Kosmiczna.

Święta to czas dzielenia się i szczodrości. Dlatego jednym z kluczowych elementów bożonarodzeniowej tradycji jest pozostawienie pustego miejsca przy wigilijnym stole. Przygotowanie dodatkowego nakrycia symbolizuje pamięć o tych, którzy nie są z nami tego dnia obecni. To również symbol pamięci o zmarłych. Mówi się, że puste miejsce przy stole powinniśmy przebyć na wypadek wizyty nieoczekiwanego gościa. Tradycja głosi, że podczas wigilijnego wieczoru należy przyjąć każdego, kto odwiedzi nas tego wyjątkowego wieczoru.

Co symbolizuje 12 potraw na wigilijnym stole, które na stałe zapisały się w tradycji bożonarodzeniowej? Liczba 12 symbolizuje apostołów, którzy towarzyszyli Jezusowi podczas Ostatniej Wieczerzy. Według wierzeń ludowych potrawy wigilijne symbolizują miesiące, a spróbowanie każdego z 12 dań to dobra wróżba na nowy rok. Dawniej liczba potraw była związana ze statusem społecznym. W domach chłopskich widniało oczywiście znacznie mniej potraw, niż na suto zastawionych stołach szlachty lub arystokracji. Jakie potrawy najczęściej goszczą na wigilijnym stole? W religii katolickiej przyjęło się, że są to dania postne. Według tradycji ludowych dania powinny symbolizować płody rolne oraz to, co kojarzy się z ziemią i urodzajem. Stąd, na wigilijnym stole możemy spotkać potrawy zawierające zboża, mak, czy grzyby.  Najbardziej typowe dania wigilijne to pachnąca lasem zupa grzybowa, smażony karp, czy makowiec. Całość zaś popijana jest kompotem z suszu. W każdym regionie Polski są popularne różne dania wigilijne, np. kutia na Kresach. Kutia to idealny przykład dawnego dania zadusznego, które z czasem przyjęło się na stołach wigilijnych. Jest to potrawa z pszenicy, maku, miodu i bakalii.

Sianko pod obrusem wkładane podczas wieczerzy wigilijnej ma na celu zapewnienie dobrobytu. W religii katolickiej siano kładzione pod obrusem w Wigilię Bożego Narodzenia skojarzone jest ze żłobkiem Dzieciątka Jezus. Jednak sianko pod obrusem jak większość świątecznych tradycji wywodzi się ze słowiańskich obrzędów ludowych. Dla Słowian siano wiązało się rolnictwem, które stanowiło istotny element ich życia. Siano pod obrusem symbolizowało więc żyzność ziemi, obfite plony i urodzaj. Znaną praktyką było rozsypywanie siana nie tylko pod obrusem, ale też wokół stołu. Kolejnym rytuałem było wyciąganie źdźbła siana spod obrusa. Ten, kto wyciągnął najdłuższe źdźbło, miał cieszyć się dobrobytem przez cały rok.

Choinka to dziś najbardziej rozpoznawalny symbol świąt Bożego Narodzenia. Kult żywego drzewka wywodzi się z czasów pogańskich. W przedchrześcijańskiej tradycji ludowej drzewo iglaste uchodziło za symbol odradzającego się życia i płodności. Dawniej, jako odpowiednik choinki, Słowianie stawiali w kącie izby snop pszenicy lub żyta zebranego w poprzednim roku. Była to pewnego rodzaju wróżba urodzaju, której zadaniem było odpędzać złą energię. Skąd wziął się zwyczaj przystrajania drzewka? W słowiańskich domach poszczególne ozdoby miały swoje znaczenie, np. jabłka były symbolem urody i zdrowia, orzechy zapewniały witalność i dobrobyt, łańcuchy symbolizowały więzi rodzinne, a świeczki chroniły przed duchami i złymi mocami. Z czasem te ozdoby zostały wyparte przez bombki i lampki. Jednak warto pamiętać o symbolice dawnych dekoracji świątecznych. W religii chrześcijańskiej w ozdobach świątecznych możemy dopatrzeć się symboliki biblijnej. Światełka zwiastują narodziny Chrystusa, łańcuch oznacza węża-kusiciela, a jabłka to symbol grzechu.

Wspólne śpiewanie kolęd przy wigilijnym stole kojarzy nam się z wyrażaniem radości. W wierze chrześcijańskiej śpiewamy kolędy o narodzinach Jezusa. Jednak dawniej kolędowanie oznaczało wędrowanie po okolicznych domach i składanie życzeń w zamian za drobny datek, nazywany kolędą. W grupie kolędników obowiązkowo znajdowała się jedna osoba zwana gwiazdorem, która trzymała rekwizyt w postaci gwiazdy betlejemskiej. Obecnie również można spotkać wędrujących kolędników, którzy przebierają się za różne postaci: anioły, diabły, czy pastuszków. Współcześnie słowo kolęda kojarzy nam się jednak przede wszystkim ze śpiewaniem świątecznych piosenek, nie tylko tych opowiadających o narodzinach Jezusa.

Dzielenie się opłatkiem symbolizuje wdzięczność i jest znakiem przebaczenia win. Obyczaj ten ma duże znaczenie w wierze katolickiej, a jego praktykowanie sięga pierwszych wieków chrześcijaństwa. Opłatek to symbol chleba oraz daru.  Początkowo był wykorzystywany jedynie jako znak komunii członków wspólnoty Kościoła i nie był powiązany ze świętami Bożego Narodzenia. Z czasem przyjął się zwyczaj, że ludzie zaczęli przynosić z wigilijnej mszy do domów chleb, aby podzielić się z chorymi lub tymi, którzy nie mogli uczestniczyć w ceremonii w kościele. To dało początek tradycji dzielenia się opłatkiem w domach. Kiedy zwyczaj wszedł już w życie, na wsiach opłatkiem dzielono się również ze zwierzętami, aby chronić je przed chorobami. Obecnie łamanie się opłatkiem rozpoczyna wieczerzę wigilijną. Podczas przełamywania się opłatkiem składamy sobie życzenia, wyrażamy chęć pojednania oraz bycia razem. Mówi się, że kto w Wigilię dzieli się opłatkiem, nie zazna głodu przez cały rok. Dzielenie się opłatkiem, poza Polską jest również popularne na Ukrainie, Litwie, Słowacji, Czechach, czy we Włoszech.

Mocowanie pod sufitem jemioły to tradycja bożonarodzeniowa, która była spopularyzowana w kulturze amerykańskiej, a jej korzenie sięgają celtyckich wierzeń. Celtyckie legendy głoszą, że jemioła jest darem od bogów. Celtowie uważali też, że roślina ta posiada magiczne właściwości. W medycynie ludowej wykorzystywano ją do leczenia różnych chorób i dolegliwości. Jej działanie miało sprzyjać płodności oraz obniżać ciśnienie krwi. Wieszanie ściętych gałązek jemioły miało za zadanie odpędzać złe moce i chronić przed pożarami. Wierzono również, że jemioła gwarantuje szczęście domowników oraz umacnia więzi. Obecnie pary całują się pod jemiołą, co ma zapewniać trwałość ich uczucia. Zwyczaj całowania się pod jemiołą był zapoczątkowany w Anglii. Mówi się, że jemiołę należy zasuszyć, aby przynosiła miłość i pomyślność przez cały rok.

Według podań ludowych Wigilia to wieczór, kiedy zwierzęta przemawiają do nas ludzkim głosem. Przekonanie to jest powiązane z koncepcją duszy. W kulturze pogańskiej wierzono, że w okresie świątecznym dusze zmarłych mogą na chwilę powrócić do świata żywych, by ucztować razem z nimi. Zwierzęta odgrywały rolę pośredników w przekazywaniu przesłań z zaświatów. Słowianie przyjmowali, że zwierzęta również mają dusze, dlatego traktowali je z szacunkiem, jak ludzi.

Dlaczego dajemy sobie prezenty na święta Bożego Narodzenia? Skąd pochodzi i co symbolizuje ta tradycja? Wręczanie darów to tradycja stara jak świat. Ten zwyczaj był już praktykowany w XII wieku. Jednak dawanie prezentów z okazji świąt (np. na Mikołajki lub święta Bożego Narodzenia) zyskało popularność w Polsce dopiero w XIX wieku. Był to zwyczaj praktykowany głównie w domach mieszczańskich i szlacheckich. Wręczanie podarunków to gest bezinteresowności i życzliwości. W chrześcijaństwie z kolei to symbol darów, jakie złożyli Trzej Królowie małemu Jezusowi w Betlejem.

Wszyscy dobrze znamy wizerunek świętego Mikołaja jako staruszka z białą brodą w czerwonym stroju. Kto jest jednak pierwowzorem postaci św. Mikołaja? Jest to Mikołaj z Miry - święty żyjący na przełomie III i IV wieku. Był uznawany za uzdrowiciela, cudotwórcę, a także za patrona dzieci. Na jego cześć 6 grudnia obchodzimy dzień św. Mikołaja, czyli tzw. Mikołajki. Św. Mikołaj to postać równie silnie kojarzona ze świętami Bożego Narodzenia. To właśnie w Wigilię kładziemy pod choinką prezenty, które według legend przynosi nam Święty Mikołaj. Jednak nie we wszystkich częściach Polski, dzieci oczekują na pojawienie się Św. Mikołaja. W różnych regionach postać ta ma inną nazwę, np. na Pomorzu i w Wielkopolsce prezenty przynosi Gwiazdka lub Gwiazdor. W niektórych polskich podaniach zamiast Mikołaja pojawia się Aniołek lub Dzieciątko. Z kolei w słowiańskich wierzeniach prezenty przynosił Dziadek Mróz.

Najbardziej rozpoznawalne barwy Bożego Narodzenia to zieleń i czerwień. Jaka jest symbolika tych kolorów? Czerwień to kolor serca. Kojarzy nam się z miłością i ciepłem domowego ogniska. Czerwony to również kolor krwi, dlatego może symbolizować ofiarę Chrystusa. W wierze katolickiej to kolor kojarzony z odkupieniem. Zieleń zaś kojarzy się naturą, witalnością i odrodzeniem. Jest to również symbol nadziei. Dlatego w święta w naszych domach króluje zieleń. Dekorujemy choinkę, ozdabiamy mieszkanie jemiołą, zielonymi stroikami oraz wieńcami z ostrokrzewu. Są to rośliny zimnozielone (inaczej wiecznie zielone), czyli takie, które nie tracą swojej barwy podczas zimowego letargu.